مقدمه

تولوئن (Toluene) یک هیدروکربن آروماتیک مهم با فرمول شیمیایی C₇H₈ است که در صنایع مختلف به‌عنوان حلال، رقیق‌کننده و ماده اولیه تولید بسیاری از ترکیبات آلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این ماده مایع بی‌رنگ با بوی شیرین و خوشایند است و به دلیل قدرت حل‌کنندگی بالا، فراریت مناسب و سازگاری قوی با رزین‌ها و پلیمرها به یکی از پرمصرف‌ترین مواد شیمیایی جهان تبدیل شده است.
تولوئن در صنایع رنگ و رزین، چسب، پلاستیک، نفت و گاز، داروسازی و تولید TNT کاربردهای گسترده‌ای دارد.

ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی تولوئن

فرمول مولکولی: C₇H₈
جرم مولکولی: 92.14 g/mol
نقطه جوش: 110.6°C
نقطه اشتعال: 4°C
چگالی: 0.87 g/cm³
حلالیت در آب: بسیار کم
ظاهر: مایع بی‌رنگ با بوی آروماتیک
تولوئن از نظر ساختاری یک حلقه بنزن همراه با یک گروه متیل است و همین ساختار، سبب افزایش قدرت حل‌کنندگی آن نسبت به بنزن شده و آن را برای بسیاری از کاربردهای صنعتی مناسب کرده است.

روش تولید تولوئن

تولوئن عمدتاً از فرآیندهای پالایش نفت و پتروشیمی تولید می‌شود.
مهم‌ترین روش‌ها عبارت‌اند از:
کراکینگ حرارتی و کاتالیزوری نفتا
جداسازی از مخلوط BTX (بنزن، تولوئن، زایلن)
ریفورمینگ کاتالیزوری
در حجم محدود، تولوئن به‌صورت جانبی در تولید بنزن نیز به دست می‌آید.

کاربردهای صنعتی تولوئن

1. صنعت رنگ و رزین

تولوئن یکی از مهم‌ترین حلال‌های مورد استفاده در رنگ‌های صنعتی، تینرها و رزین‌هاست.
مزایای آن در رنگ‌ها:
قدرت حل‌کنندگی بالا
بهبود جریان سطحی رنگ
خشک شدن مناسب
سازگاری با رزین‌های آلکیدی، اپوکسی و پلی‌یورتان
به همین دلیل در رنگ‌های اتومبیلی، صنعتی و دریایی به‌طور وسیع استفاده می‌شود.

2. تولید چسب‌ها و رقیق‌کننده‌ها

در چسب‌های صنعتی مخصوصاً:
چسب PVC
چسب‌های پایه نئوپرن
چسب‌های فوری
به‌عنوان حلال و رقیق‌کننده نقش مهمی دارد.
تولوئن باعث حل‌پذیری بهتر مواد پلیمری و افزایش قدرت چسبندگی می‌شود.

3. صنعت پلاستیک و پلیمر

تولوئن در تولید پلیمرهایی مانند:
پلی‌استایرن
نایلون
پلی‌یورتان
کاربرد دارد.
همچنین به‌عنوان حلال در تولید مستربچ‌ها و کامپاندهای مهندسی استفاده می‌شود.

4. تولید مواد شیمیایی واسطه

تولوئن ماده اولیه ساخت بسیاری از ترکیبات مهم مانند:
بنزن
فنل
بنزوئیک اسید
تولوئن‌دی‌ایزوسیانات (TDI)
که در صنایع فوم، رنگ، چسب و رزین اهمیت حیاتی دارند.

5. صنایع چاپ و جوهر

تولوئن یکی از حلال‌های رایج در جوهرهای چاپ گراور و فلکسو است.
مزیت آن خشک شدن سریع و افزایش وضوح چاپ است.

6. صنایع سوخت و نفت

به‌عنوان افزودنی سوخت برای افزایش عدد اکتان استفاده می‌شود.
تولوئن در صنعت نفت برای تمیز کردن لوله‌های انتقال و تجهیزات نیز کاربرد دارد.

7. تولید مواد منفجره

مشتق مهم تولوئن یعنی تری‌نیتروتولوئن (TNT) یکی از معروف‌ترین مواد انفجاری صنعتی و نظامی است.

مزایای استفاده از تولوئن

قدرت حل‌کنندگی بالا
تبخیر مناسب
سازگار با بسیاری از پلیمرها
قیمت اقتصادی
کاربرد چندمنظوره در صدها صنعت
سازگار با رزین‌های مختلف در پوشش‌های صنعتی

ایمنی و نکات بهداشتی

تولوئن یک ماده قابل اشتعال است و باید دور از حرارت و جرقه نگهداری شود.
استنشاق طولانی‌مدت بخارات آن ممکن است سبب:
سردرد
سرگیجه
تحریک تنفسی
خستگی
شود.
استفاده از تهویه صنعتی مناسب، ماسک، عینک و دستکش ضروری است.
تماس طولانی با پوست توصیه نمی‌شود.

بسته‌بندی و نگهداری

تولوئن معمولاً در بشکه‌های فلزی ۲۰۰ لیتری، گالن‌های ۲۰ لیتری و تانکرهای فله عرضه می‌شود.
این ماده باید در محیط خشک، خنک و دور از نور مستقیم خورشید نگهداری شود.

جمع‌بندی

تولوئن یکی از مهم‌ترین و پرمصرف‌ترین حلال‌ها در صنایع شیمیایی است.
این ماده به‌دلیل قدرت حل‌کنندگی بالا، قیمت مناسب، تبخیر کنترل‌شده و سازگاری با بسیاری از پلیمرها و رزین‌ها جایگاه بسیار مهمی در صنایع رنگ، چسب، چاپ، پلاستیک، نفت و مواد شیمیایی واسطه دارد.
شناخت ویژگی‌ها و نحوه استفاده ایمن از تولوئن برای فعالان صنعت ضروری است و می‌تواند کیفیت فرمولاسیون‌ها و فرآیندهای صنعتی را به‌طور چشمگیری بهبود دهد.